“Etmek Olmak Nasıl Yazılır?” (Yardımcı Fiillerin Labirentinde Yol Bulma Rehberi)

Bir soruyu severim: “Bu meseleye farklı açılardan bakınca ne görürüz?” Türkçede en çok tartışılan konulardan biri olan “etmek/olmak nasıl yazılır?” sorusu da tam böyle. Kimi “hep ayrı” der, kimi “çoğu bitişik” diye ısrar eder. Gelin, veri ve duygu, kural ve istisna arasında küçük bir keşfe çıkalım; hem dilbilgisi meraklısını hem de dilin toplumsal yönünü önemseyeni aynı masada buluşturalım.

—

Önce Manzara: “Etmek” ve “Olmak” Ne İşe Yarar?

Türkçede etmek ve olmak, isim veya köklerle birleşip yeni fiiller kuran yardımcı fiillerdir: teşekkür etmek, fark etmek, var olmak, yok etmek gibi. Bu birleşmeler iki şekilde karşımıza çıkar: ayrı yazılanlar ve kalıplaşarak bitişik yazılanlar. Ana fikir basit: Genel eğilim ayrı yazımdır; ancak dil, sık kullanılan bazı kalıpları “tek kelime” gibi kabul eder ve bitiştirir.

—

Erkeklerin Objektif/Veri Odaklı Yaklaşımı: Kurallar, Örüntüler, İstisnalar

1) Genel kural (yüksek doğrulukla): İsim + etmek/olmak kalıpları ayrı yazılır. Örnekler: teşekkür etmek, fark etmek, var olmak, yok etmek, kabul etmek, arz etmek, talep etmek.

2) Kalıplaşma (sıklık ve zaman etkisi): Sık kullanılan bazı birleşik fiiller bitişik yazılır ve çoğu zaman ses olayları görülür: affetmek, reddetmek, kaydetmek, hissetmek, zannetmek, sabretmek, şükretmek, emretmek, şüphelenmek (← başka yapı), kahrolmak, mahvolmak. Burada kökte ünlü düşmesi/ünsüz ikizleşmesi gibi süreçler belirleyicidir (af + etmek → affetmek, red + etmek → reddetmek).

3) Yanılgı üreten gri alanlar: Aşağıdaki çiftler en çok hata yapılanlardandır; “veri seti” gibi aklınızda dursun:

— doğru: fark etmek — yanlış: farketmek

— doğru: teşekkür etmek — yanlış: teşekküretmek

— doğru: var olmak — yanlış: varolmak

— doğru: yok etmek — yanlış: yoketmek

— doğru: arz etmek — yanlış: arzetmek

— doğru: terk etmek — yanlış: terketmek

4) Hızlı karar algoritması (pratik akış): “Bu birleşik fiili uzun süredir tek parça mı görüyorum, söylemesi yazması akıyor mu?” Evetse bitişik olma olasılığı artar (affetmek, hissetmek). Hayırsa ve sözdizimsel olarak iki kelime net seçiliyorsa genellikle ayrı yazılır (fark etmek, kabul etmek).